Caturthaḥ sargaḥ
Technical Details
caturthaḥ sargaḥ
siddhārthavivāhaprastāvaḥ
atho kumārasya kulodvahasya karagrahaṃ kārayituṃ narendraḥ|
kā sā'sya yogyā bhuvi kanyaketi cintayāmāsa sametabandhuḥ||1||
tatrāntare koliyabhūmipālaḥ kumārikāṃ me kularatnadīpām|
dāsyāmi sūnostava sarvatheti sandeśapatraṃ visasarja tasmai||2||
ākarṇya sandeśamukhādudantamatīva santuṣṭamanāḥ kṣitīśaḥ|
tathaiva sajjīkriyatāṃ tvayeti sandeśamasmai prajighāya bhūyaḥ||3||
tatheti so'pi pratigṛhya tasmai sandeśapatraṃ samudīrṇaharṣaḥ|
pracakrame kārayituṃ kumāryā vivāhadīkṣotsavamatyudāram||4||
āropitābhraṅkaṣaketumālamābaddhakauśeyavitānaśobham|
abhyucchritendrāyudhatoraṇāṅkamabhyantarasthāpitapūrṇakumbham||5||
āstīrṇamuktāsikatābhirāmamākīrṇanānākusumaupahāram|
ārabdhavaivāhikasaṃvidhānamantaḥpuraṃ bhūmipaterbabhūva||6||
abhyaktagātrīmadhivāsitena tailena gandhāmalakopaliptām|
varāṅganāstā maṇikumbhamuktairambhodharaiḥ sādaramabhyaṣiñcan||7||
snānāvasāne naradevakanyā pāthobharārdraṃ parimucya vāsaḥ|
samādade cārutaraṃ dukūlaṃ candrātapaṃ śāradikeva rātriḥ||8||
tataḥ prakīrṇābhinavaprasūne catuṣkamadhye viniveśya sakhyaḥ|
nānāvidhairābharaṇairnarendrakanyāmalañcakruratipravīṇāḥ||9||
antaḥsamāveśitaphullamallīdhammillabandhastaralekṣaṇāyāḥ|
tatāna tārāgaṇaśāritasya gāḍhāndhakārastabakasya kāntim||10||
ākuñcitāgrairalakaiḥ praśastaistasyā mukhāmbhoruhamābabhāse|
tadīyasaurabhyasamṛddhilobhādālīyamānairiva cañcarīkaiḥ||11||
sindūraklṛpta kṣitipālaputryā vivāhadīkṣātilako vireje|
prāptādhipatyasya manobhavasya pratāpabākārka ivojjihānaḥ||12||
karṇāvasaktāḥ kamalekṣaṇāyā yavāṅkurāḥ sātiśayaṃ virejuḥ|
trilokajiṣṇoḥ kusumāyudhasya kīrttiprarohā iva jṛmbhamāṇāḥ||13||
kastūrikākalpitapatralekhastasyāḥ kapolaḥ śaśimaṇḍalaśrīḥ|
ākramya tasthau mukurasya śobhāmambhodavātairmalinodarasya||14||
vinyastakālāñjanadarśanīyaṃ vilocanaṃ mīnavilocanāyāḥ|
atyugrahālāhalapaṅkadigdhāmanaṅgabāṇaśriyamanvayāsīt||15||
ananyasādhāraṇapāṭalimnastasyā manojñasya radacchadasya|
ākalpitā yāvakapaṅkabhatirabhūtapūrvāṃ na cakāra śobhām||16||
alaṃkṛtaṃ mauktikakuṇḍalābhyāmambhoruhākṣyā mukhāmārdrahāsam|
pārśvadvayāvasthitapuṇḍarīkakośaṃ śaratkokanadaṃ jigāya||17||
āmuktamuktāsaradarśanīyamābibhratī kaṇṭhamatīva reje|
niṣṭhyūtamuktānikarābhirāmaśaṅkhojjvalā sāgaravīcikeva||18||
tasyā vapuścandanapaṅkaliptamāmodikālāgarubhakticitram|
kalindajākarburitāntarāyāḥ śobhāmapuṣyat suraśaivalinyāḥ||19||
payodharadvandvamaninditāṅgyāḥ parisphurannistalatāarahāram|
ākīrṇatārānikarābhirāmāmastādriśṛṅgaśriyamanvagacchat||20||
balitrayālaṃkṛtamadhyadeśā tanvī vilolastanabhārahārā|
taraṅgitā śīkarajālitāṅgacakrāhvayā śaivalinīva reje||21||
māṇikyakāñcīvalayānuviddhaśroṇībharā kṣoṇipatestanūjā|
vasundharā vāridhiratnagarbhavelāsamāliṅgitasaikataiva||22||
rarāja tasyā navaromarājirārohatastuṅgapayodharādrim|
śṛṅgārayoneravalambanārthamālambitendīvaramālikeva||23||
anarghacāmīkarakalpitābhiralaṃkriyābhiḥ sutanuścakāśe|
samujjvalā nūtanamañjarībhiḥ sañcāriṇī campakavallarīva||24||
alaktakāsaṅgavivṛddharāgamaṃghriddhayaṃ komalamāyatākṣyāḥ|
navātapasparśaviśeṣadṛśyāṃ nālīkaśobhāṃ namayāñcakāra||25||
ākalpasaundaryadidṛkṣayeyamābibhratī sphāṭikamātmadarśam|
vididyute pūrṇaśaśāṅkavimbasamparkiṇī śātamakhī diśeva||26||
anantaraṃ bandhuragātrayaṣṭeḥ purodhasaḥ pūrṇamanorathāyāḥ|
na kevalaṃ kautukamābabandhuḥ karāmbuje kiñca hadambuje'pi||27||
evaṃ samāpayya kumārikāyā vaivāhikaṃ maṇḍanasaṃvidhānam|
kutūhalī kauliyabhūmipālastasthau varasyāgamamīkṣamāṇaḥ||28||
atha svaveśmanyadhirājasūnuḥ snātānulipto navadhautavāsāḥ|
ullāsikāṃ lokavilocanānāmudvāhabhūṣāmurarīcakāra||29||
suvarṇasūtragrathitāntareṇa kṣaumottarīyeṇa sa rājasūnuḥ|
vidyutpinaddhena śaradghanena viyattalābhoga iva vyarājat||30||
viśālavakṣaḥsthalalambitena muktākalāpena babhau kumāraḥ|
virājamānena taṭopakaṇṭhaṃ chāyāpatheneva suvarṇaśailaḥ||31||
prasannagambhīravapuḥ kumāraḥ pravālamuktāmayakuṇḍalābhyām|
caṇḍāṃśutārādhipamaṇḍalābhyāmalaṃkṛto merurivāluloke||32||
varaścakāśe haricandanārdro bālātapātāmra ivodayādriḥ|
dhātucchaṭāvicchuritaḥ karīva sandhyāmahaḥsāndra ivāmṛtāṃśuḥ||33||
ādarśabimbe pratimāśarīramāmuktaratnābharaṇasya yūnaḥ|
vaikartanaṃ maṇḍalamāsthitasya puṃsaḥ purāṇasya pupoṣa lakṣmīm||34||
alaṃkriyā'jāyata dehakāntirnaisargikī tasya narendrasūnoḥ|
eīśvaryacihnāni paraṃ babhūvuranyāni māṇikyavibhūṣaṇāni||35||
ukṣiptamuktātapavāraṇaśrīruddhūtabālavyajanopacāraḥ|
āruhya vaivāhikamaupavāhyaṃ jagāma sanbandhigṛhaṃ kumāraḥ||36||
tamāgataṃ śākyakulapradīpaṃ kṣoṇīpatiḥ koliyacakravarttī|
svayaṃ padābhyāmabhigamya dūraṃ vaivāhikaṃ maṇḍapamānināya||37||
dadarśa dhīraḥ kṣitipālaputrīṃ tatra sthitāṃ tārakarājavaktrām|
līlāravindena karasthitena payodhikanyāmiva bhāsamānām||38||
sotkaṇṭhamālokayataḥ kumārīṃ sudhāṃśuśobhāparibhāvukāṅgīm|
atītya velāmadhirājasūnorānandasindhuḥ prasasāra dūram||39||
yat kāryate tatra pativratābhiḥ kṛtvā tadetat sakalaṃ kumāraḥ|
tayā samaṃ tāmarasāyatākṣyā jatāma vaitānikavedimadhyam||40||
udarciṣastasya hutāśanasya havirbhiruccairjvalataḥ purastāt|
kriyākalāpe kṛtadhīḥ purodhāḥ saṃyojayāmāsa vadhūkumārau||41||
āsīt kumāraḥ pulakaprarohairudañcitaiḥ kañcukitāṅgayaṣṭiḥ|
vaikakṣamālyacyutakesarāstadguptyai babhūvurguṇaratnarāśeḥ||42||
āvirbhavadbhiḥ śramavārileśairārdrāṅguliḥ koliyakanyakā''sīt|
vivāhadhārājalaśīkarāstadvyājībabhūvurvipulekṣaṇāyāḥ||43||
ālokalobhādabhivartamānā nivartamānāstrapayā ca śaśvat|
tayorapāṅgaprasarāstadānīṃ ḍolāvihāraśriyamanvabhūvan||44||
abhyastayā saṃvaraṇāmbuśerāvartacakrabhramalīlayeva|
varaḥ samaṃ vāmadṛśā kṛśānoḥ pradakṣiṇāprakramamanvatiṣṭhat||45||
kanyākumārau kamanīyarūpāvālokya homāgniradṛṣṭapūrvau|
pradakṣiṇārciḥsphuraṇacchalena ślāghāśiraḥkampamivācacāra||46||
guruprayuktā kulapālikā sā lājopahāra visasarja vahnau|
marudvidhūtā latikeva puṣpaṃ cūtadrame syūtanavapravāle||47||
samudgatā dhūmatatiḥ kṛśānoḥ samīpalagnā mukhasārasasya|
amlānanīlāyatanālabhaṅgīma ṅgīcakārāmbujalocanāyāḥ||48||
tasmādudīrṇā navadhūmarājistasyā mukhe tadgrahaṇaprasanne|
kṣaṇaṃ samālakṣyata sañcarantī saroruhe ṣaṭpadamālikeva||49||
vaktrāravindaṃ paritaḥ prakīrṇā vāmabhruvo maṅgaladhūmarājiḥ|
anyāmṛtāṃśubhramataḥ prayātāmadhatta sākṣāt pariveṣalakṣmīm||50||
vaktrāmbujaṃ vāmadṛśaḥ parītā vaivāhikī maṅgaladhūmapaṃktiḥ|
babhāra nīlāṃśukanirmitasya muhūrtavaktrāvaraṇasya śobhām||51||
kālāñjanocchvāsavikūṇitākṣaṃ dharmodakakliṣṭakapolapatram|
vivarṇakarṇotpalamānanābjaṃ babhūva dhūmagrahaṇānmṛgākṣyāḥ||52||
iti krameṇāhitapāṇipīḍastayā sahaiva śvasurau kumāraḥ|
nanāma tāvapyanumodamānāvāśīrbhiretāvanuvardhayetām||53||
anyāśca sarvānapi bandhuvargān sambhāvya jāyāsahitaḥ kumāraḥ|
nirgatya tasmānnijarājadhānīpradakṣiṇāya pravaro jagāma||54||
tasmin muhūrte kapilāṅganānāṃ kumāranidhyānaparāyaṇānām|
saudheṣu saudheṣu samudbabhūvuḥ śṛṅgāraceṣṭā madanopadiṣṭāḥ||55||
tathā hi kācit karapallavena kalhāramālāmavalambamānā|
svayaṃ varītuṃ kila rājadhānīsopānamārgaṃ tvarayā jagāma||56||
netrasya taddarśananiścalasya mā mūdidaṃ rodha itīva matvā|
apāsya kālāñjanamāyatākṣī vātāyanaṃ satvaramāpa kācit||57||
vibhūṣaṇairantarite madaṅge naisargikīṃ kāntimasau na paśyet|
itīva naipathyamakalpayantī kācit prapede sahasā gavākṣam||58||
vyākośametad yadi karṇapāśe niveśayeyaṃ surabhi dvirephaḥ|
māṃ pīḍayedityavadhīrya manye karṇotpalaṃ kāpi jagāma jālam||59||
tadānanālokanaharṣajātaḥ stanasya romodgama eva bhuṣā|
itīva patrāvalimutsṛjantī vātāyanābhyarṇamavāpa kācit||60||
pativratāyāḥ paradarśanāya yātrā na yukteti nirundhatīva|
nitambabimbād rasanā galantī kasyāścidaghriṃ kalayāñcakāra||61||
ekāvalīṃ kācidanarpayitvā kaṇṭhokaṇṭhaṃ karapaṅkajena|
samudvahantī tvaramāṇacetāstasyopahārārthamiva pratasthe||62||
tābhistadudvīkṣaṇatatparābhirnirantarāḥ saudhatalapradeśāḥ|
jagajjigīṣormakaradhvajasya senāniveśapratimā babhūvuḥ||63||
vīthīṣu vīthīṣu vilāsinīnāṃ tasminnipetustaralāḥ kaṭākṣāḥ|
prāsādajālāntaritāṅgayaṣṭeḥ prasūnaketoriva puṣpabāṇāḥ||64||
tamāyatākṣyaḥ spṛhaṇīiyamaṅgādaṅgāntaraṃ gantumaśaknuvānaiḥ|
ākarṇapūraprasṛtairapāṅgairālokayāmāsuratṛptibhājaḥ||65||
tāsāṃ kumāraḥ śatapatramitrairvilocanairvismayanirnimeṣaiḥ|
aṅgeṣu sarvatra niṣiktabimbaiḥ sākṣāt sahasrākṣa ivābabhāse||66||
yatraiva yatraiva kumāragātre vyāpāritaṃ locanamaṅganābhiḥ|
tatraiva tatraiva babhūva kāntiniryāsaniḥsyūtamivānuṣaktam||67||
tāsāṃ kumārākṛtirāturāṇāmaspandavisphāritalocanānām|
vinetukāmeva manobhavārtiṃ pratyekamantarhṛdayaṃ viveśa||68||
kācit tadā kaṇṭakitāṅgayaṣṭistadānanāmbhoruhanirviśeṣam|
ājighradānandanimīlitākṣī karasthitaṃ vibhramapuṇḍarīkam||69||
kācit tadākarṣaṇasiddhamantraṃ kāmopadiṣṭaṃ kila japtukāmā|
kareṇa mandaṃ bhramayāñcakāra muktākṣamālāmiva hārayaṣṭim||70||
śukāvacañcūpuṭapāṭalena nakhena kācid vilolekha navyam|
pāṇisthitaṃ ketakagarbhapatramanaṅgasandeśamivāsya kartum||71||
ālekhyalīlāphalakaṃ satūlimekaṃ dadhānā karapallavena|
ātmānamālikhya varāya tasmai dātuṃ samudyogavatīva tasthau||72||
cetobhuvaḥ puṣpaśilīmukhānāṃ parāgavarṣaiḥ patatāmajasram|
kasyāścidāsīt kaluṣīkṛteva dṛṣṭiḥ samudyadbahulāśrupūrā||73||
udbhinnaromodgamalobhanīyā rarāja kasyāścana gaṇḍapāliḥ|
dhṛtāṅkurā cittagrahapraveśe manobhuvo maṅgalapālikeva||74||
ākarṇamākṛṣṭaśarāsanasya kāmasya kādambakadambakānām|
pakṣīnileneva vidhūyamānā kāciccakampe skhaladuttarīyā||75||
dharmodabinduprakarairudīrṇaiḥ karambitā kācana rājate sma|
kodaṇḍavallīva dṛḍhāvakṛṣṭā niṣṭhyūtamuktāṅkuritā smarasya||76||
manaḥ pratolīṃ viśataḥ prakīrṇairmanobhuvaḥ pādaparāgajālaiḥ|
kācid dṛśaṃ karburavigraheva vivarṇabhāvaṃ pratipadyate sma||77||
kumāramenaṃ kulaśailadhuryaṃ bharttāramāptuṃ paramābhirūpyam|
bimbādhareyaṃ jananāntareṣu kiṃ vā'karot puṇyamagaṇyarūpam||78||
sudhānidhānaṃ tuhināṃśubimbaṃ lakṣmīvimānāni ca paṅkajāni|
ātanvatā pūrvamamuṣya vaktranirmāṇayogyeva kṛtā vidhātrā||79||
nirmāṇakāle bhuvanatrayasya sambhṛtya sambhṛtya samarpitena|
saundaryasāreṇa sarojajanmā prāyeṇa cakre yuvarājamenam||80||
yuvānamenaṃ yugadīrghabāhuṃ draṣṭuṃ trilokaspṛhaṇīyaśobham|
asmākamakṣṇāmayutaṃ viriñcistrilokavedī na cakāra kasmāt||81||
amuṣya vaktrāmṛtabhānubimbasambhūtasaundaryasudhopayogāt|
āpadyate dṛṣṭiyugaṃ na keṣāmatraiva janmanyanimeṣabhāvam||82||
ityādimāsāṃ giramatyudārāmākarṇayan karṇasukhāyamānām|
pradakṣiṇīkṛtya purīṃ kumāraḥ prāvikṣadantarbhavanaṃ nṛpasya||83||
praviśya dūrāvanatena mūrdhnā baddhapraṇāmāñjalikuḍmalena|
tayā sametaḥ śakavaṃśadīpaḥ priyottaraṅgaṃ pitaraṃ vavande||84||
utthāpya dūrānatamūḍhabhāryamudañcitābhyāṃ bhujapañjarābhyām|
romodgamādhyāsitagātrayayaṣṭirurvīpatiḥ sādaramāliliṅga||85||
anantaraṃ kāñcanapātrāsaṃsthaiḥ karpūradīpaiḥ parivāranāryaḥ|
amuṣya bhadrāsanamāsthitasya nīrājanaṃ maṅgalamanvatiṣṭhan||83||
iti vihitavivāhaṃ viśvaviśrāntakīrtti
trijagadavanadīkṣābaddhakakṣaṃ kumāram|
narapatiravalokya prīyamāṇaḥ sa mene
nijakulamatituṅgaṃ nihanutārātigarvam||87||
iti buddhaghoṣaviracite padyacūḍāmaṇināmni mahākāvye caturthaḥ sargaḥ||